Η νεο-εθνικιστική επίκληση του μεγάλου φαντασιακού «Εμείς». Επιστροφή στον 19ο αιώνα ή στροφή στον παραλογισμό;

του Χένρικ Μύλλερ

© Der Spiegel - Henrik Müller : Katalonien, Brexit, Trump Geistige Kleinstaaterei, 08.10.2017

 

Στις ΗΠΑ, ο πρόεδρος Τραμπ και το κόμμα του, μετά τη φοροελάφρυνση των πλουσιότερων, ετοιμάζουν νομοθεσία που θα επιτρέπει στους εργοδότες να «βάζουν χέρι» και στα φιλοδωρήματα των σερβιτόρων. Τέτοιους απροκάλυπτους και μικροπρεπείς πολιτικούς προαγωγούς ενός βουλιμικού και άρπαγα καπιταλισμού που δεν αποδέχεται κανένα όριο, είχαμε να δούμε από την εποχή του Καρόλου Ντίκενς, του Όλιβερ Τουίστ και της Χριστουγεννιάτικης Ιστορίας με τον Σκρουτζ, πίσω στον 19ο αιώνα.

Αλλά πώς πείθουν οι απανταχού της Δύσης δεξιοί λαϊκιστές τους αδύναμους πολίτες και κερδίζουν την ψήφο τους; Πώς - αντιστρέφοντας το νόημα εκείνου του ρητού που, μάλλον εσφαλμένα, αποδίδεται στον Λένιν - πουλούν στους φτωχούς το σχοινί για να κρεμαστούν μόνοι τους; Πώς αναδείχτηκε στην προεδρία των ΗΠΑ ο κορυφαίος των λαϊκιστών του πλανήτη; 

«Πρώτα η Αμερική» ήταν το βασικό του σύνθημα.

Εν μέσω της ανασφάλειας που κυρίευσε μετά το 2008 μεγάλες ομάδες πολιτών παντού στη Δύση, ένα από τα πιο ισχυρά εκμαυλιστικά επιχειρήματα του δεξιού λαϊκισμού είναι «η επίκληση ενός φαντασιακού μεγάλου Εμείς», λέει ο Μύλλερ. Η στροφή του τρόπου σκέψης και των συναισθημάτων πίσω στο καπιταλιστικό εθνικό κράτος θυμίζει εκ πρώτης όψεως επιστροφή στους εθνικισμούς του 19ου αιώνα. Όμως στην πραγματικότητα  - και δεδομένου ότι ο πραγματικός κόσμος του 21ου αιώνα διαφέρει πολύ από τον κόσμο του 19ου αιώνα - αυτό που συμβαίνει σήμερα είναι στροφή στο παράλογο. Προδίδει ακόμη και αυτά που μας κληροδότησε ο 19ος αιώνας με την αφύπνιση των εθνών.
Αλλά μόνον προπαγανδίζοντας το παράλογο - δηλαδή «πουλώντας τρέλα» - μπορεί να πουλήσει το σχοινί στους αυτόχειρες η πολιτική που προάγει την πιο άπληστη μορφή καπιταλισμού· έτσι, μπορεί και στέλνει μέσα σ' έναν χρόνο τον χρηματιστηριακό δείκτη Dow Jones σε ουράνια ύψη. Και μπορεί να προσδίδει νομιμοποίηση ακόμη και στους εργοδότες που βάζουν χέρι στα φιλοδωρήματα των σερβιτόρων. Αυτό το παράλογο τής είναι χρήσιμο, γιατί φτιάχνει χρήσιμους ηλίθιους.

Brexit, Τραμπ, Αυστρία, Πολωνία, Ουγγαρία, Εναλλακτική (AfD) στη Γερμανία. Αλλά και Καταλονία. «Παντού στη Δύση δυναμώνουν τα νεο-εθνικιστικά κινήματα. Πρόκειται για εξέλιξη παράλογη και τραγική».

Γ. Ρ.
 

Είναι φυσικό, η παγκοσμιοποίηση και τα μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα να προκαλούν ανασφάλεια σε πολλούς ανθρώπους και να τους κάνουν να λαχταρούν τα στηρίγματα και την οικειότητα που προσφέρει ο ιδιαίτερος, ο δικός τους τόπος. Είναι αλήθεια ότι η κρίση του καπιταλισμού το 2008 έχει κλονίσει βαθύτατα την εμπιστοσύνη πολλών πολιτών στους θεσμούς και στα όργανά τους. 

Όλα αυτά ισχύουν. Είναι κατανοητά. Όμως δεν πρέπει να επιδεικνύουμε κατανόηση για τα πάντα. 
Το γεγονός ότι η τρέλα του εθνικισμού θολώνει και πάλι τα μυαλά είναι παράλογο και τραγικό. Αυτοκαταστροφικά και επιθετικά, η μια χώρα μετά την άλλη γλιστράει σ' αυτή την επικίνδυνη, λανθασμένη πορεία προς ένα χειρότερο μέλλον. Πάλι τίθεται ζήτημα περιχαράκωσης: Προς τα έξω και προς τα μέσα. Τίθενται επί τάπητος ζητήματα χάραξης συνόρων και αποκλεισμών. Τίθενται πάλι επί τάπητος τα παλιά, μικροπρεπή ζητήματα: Ποιος ανήκει εδώ, ποιος όχι; 
Και έτσι, δεν τίθεται επί τάπητος να αναρωτηθούμε για τα μεγάλα και επείγοντα ζητήματα του μέλλοντος. Υπ' αυτό το πρίσμα, τα εθνικά κινήματα είναι μόνον ελιγμοί αντιπερισπασμού, αποσπούν την προσοχή από τα ουσιώδη.[...]
Το τι θα συμβεί σε περίπτωση απόσχισης της Καταλονίας είναι ανοικτό. Θα ανεγερθούν συνοριακοί και τελωνειακοί σταθμοί; Μήπως η ιστορία αυτή θα καταλήξει και σε συγκρούσεις εμφυλιοπολεμικού τύπου; Μήπως θα νοιώσουν ενθαρρυμμένοι και οι Σκωτσέζοι ή οι Φλαμανδοί, οι Βρετόνοι ή οι Βάσκοι, οι Κορσικανοί ή οι Νοτιο-Τυρολέζοι για να κηρύξουν και αυτοί δικά τους ανεξάρτητα κράτη; Και τι θα γίνει με τους Βαυαρούς, με τους Σόρβους [Sorben ή Serby ή Wenden - μικρή αναγνωρισμένη Σλαβόφωνη εθνική μειονότητα στις ομόσπονδες χώρες της Σαξωνίας και του Βραδεμβούργου, κοντά στα σύνορα της Γερμανίας με την Πολωνία και την Τσεχία] ή με τους Φρίσιους [Friesen - αναγνωρσμένη εθνική μειονότητα κατά μήκος των ακτών στη Βόρεια Θάλασσα της Ολλανδίας, της Γερμανίας, της Δανίας, καθώς και σε νησιά της περιοχής αυτής];)

Η δημοκρατία λειτουργεί όταν η λογική και δίκαιη αξιολόγηση επικρατεί επί των συναισθηματικών αντιδράσεων. Αλλά τώρα οι Βρετανοί αποφάσισαν να φύγουν από την ΕΕ και δεν είναι καθόλου απίθανο, έτσι να προκαλέσουν την αυτοκαταστροφή τους (ας έχουμε πάντα στα υπόψη τον επόμενο γύρο διαπραγματεύσεων μεταξύ της βρετανικής κυβέρνησης και της ΕΕ). Στις ΗΠΑ ψήφισαν ως πρόεδρο έναν άνθρωπο που βρυχάται «πρώτα η Αμερική», αλλά δεν έχει στρατηγική με συνοχή και συνέπεια σε κανέναν τομέα της  πολιτικής. Στην Πολωνία και στην Ουγγαρία οι πολίτες έχουν εξοικειωθεί με μια τέτοια ρητορική εδώ και πολύ καιρό. Και η Αυστρία θα κυβερνάται από έναν νεο-εθνικιστικό κυβερνητικό συνασπισμό, υπό την ηγεσία του νεαρού Σεμπάστιαν Κουρτς (Sebastian Kurz) αρχηγού του Λαϊκού Κόμματος της. 
Η Γαλλία βρέθηκε επικίνδυνα κοντά στο πολιτικό Πουθενά, όταν στον πρώτο γύρο των προεδρικών εκλογών της, οι μισοί περίπου ψηφοφόροι της υπερψήφισαν κραυγαλέους προπαγανδιστές του κλεισίματος των συνόρων, με δεξιό (Εθνικό Μέτωπο) και με αριστερό πρόσημο (Ζαν-Λυκ Μελανσόν). Για το θάρρος και την τόλμη του στο πεδίο της πολιτικής για την Ευρώπη, χρωστάμε πολλή ευγνωμοσύνη στον τελικό νικητή των εκλογών Εμμανουέλ Μακρόν. 
Και η Γερμανία; Στο ομοσπονδιακό της κοινοβούλιο μετακόμισε με διψήφιο εκλογικό ποσοστό ένα νεοφερμένο νεο-εθνικιστικό κόμμα, η Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD). Ήταν πραγματική εκλογική καταστροφή· γι' αυτό πάρα πολλοί στο στρατόπεδο των αστικών κομμάτων υπόσχονται τώρα να κάνουν τα πάντα «για να εξακολουθήσει να είναι η Γερμανία Γερμανία». Έτσι ακριβώς το είχε διατυπώσει το βαυαρικό Χριστιανικό Κοινωνικό Κόμμα (CSU) σε επίσημο κείμενο πολιτικών θέσεων, ήδη από τις αρχές του 2017. Ό,τι και να σημαίνει αυτό. 
Ιδού η γεμάτη συναισθηματισμό επίκληση ενός φαντασιακού μεγάλου Εμείς. Αυτό δεν έχει καμμιά απολύτως σχέση με λογικά επιχειρήματα.

«Αποξένωση»/«πολλοί ξένοι» (Überfremdung). Και άλλοι φόβοι (Ängste)
Τα παλαιά θέματα εισβάλλουν ξανά στην πολιτική συζήτηση: Η εθνική αποφασιστικότητα στην αιώνια πάλη των κρατών για κυριαρχία. Ο φόβος της πολιτισμικής αλλοτρίωσης. Το δικαίωμα των λαών στην αυτοδιάθεση. 
Όμως, όποιος φοβάται τα άλλα έθνη, πρέπει να ενδυναμώνει την ΕΕ και τον ΟΗΕ. Στο κάτω κάτω, το διεθνές δίκαιο και οι διεθνείς οργανισμοί φτιάχτηκαν για να εμποδίζουν την ανηλεή και χωρίς δεύτερες σκέψεις πάλη μεταξύ των κρατών.
Όποιος φοβάται την πολιτισμική αλλοτρίωση πρέπει να ενισχύει τα δικαιώματα των μη θρησκευτικών μειονοτήτων.
Αυτοί που απαιτούν το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης του δικού τους λαού, δεν πρέπει να κάνουν σύγχυση ανάμεσα στις καταπιεστικές αυτοκρατορίες και στα δημοκρατικά συνταγματικά κράτη, όπως η Ισπανία. Όπου ισχύει η περιφερειακή αυτονομία, δύσκολα μπορούν να δικαιολογηθούν αποσχίσεις με επίκληση αυτής της νομικής βάσης. Δεν έχει το δικαίωμα η κάθε ομάδα πληθυσμού που ανακαλύπτει μια κοινή ταυτότητα οποιασδήποτε μορφής, να αντλεί από αυτήν την ταυτότητα την επιθυμία να ζει στο δικό της, ξεχωριστό κράτος.

Τα έθνη δεν είναι οντότητες που απλά υπάρχουν - Τα έθνη δημιουργούνται

Από ιστορική άποψη, σήμερα βιώνουμε την αντιστροφή προηγούμενων εξελίξεων. Τα εθνικά κινήματα του 18ου και 19ου αιώνα επιδίωκαν κυρίως να τερματίσουν την προηγούμενη κατάσταση της διασποράς σε πληθώρα μικροκρατικών οντοτήτων [Kleinstaaterei] και να δημιουργήσουν μεγαλύτερα, πιο ενοποιημένα κρατικά μορφώματα. Σε αυτά τα νέα σχήματα, ήταν επιβεβλημένο να ισχύει ενιαία νομοθεσία. Οι πολίτες ήθελαν την ελεύθερη κυκλοφορία, αλλά και μεγαλύτερες αγορές, στις οποίες θα μπορούσαν να ξεδιπλωθούν τα πλεονεκτήματα της βιομηχανικής κοινωνίας. Και ήθελαν να αυτοκυβερνώνται. Ήθελαν να έχουν λόγο.
Για όλα αυτά ήταν αναγκαία μια συναίσθηση του Εμείς [μιας συλλογικής ταυτότητας] χωρίς την οποία δεν μπορούν να λειτουργήσουν οι μεγάλες και πολύπλοκες πολιτειακές οντότητες. Το έθνος ως αφήγηση ενός εθνοτικού ή πολιτισμικού συνανήκειν, προσέφερε ένα ευπρόσδεκτο εποικοδόμημα για μια μεγαλύτερης κλίμακας αστική κοινωνία της αγοράς - για το νέο «ευρύτερο όλον».
Τα έθνη φτιάχτηκαν. Ο πατριωτισμός εμποτίστηκε στους πολίτες, κυρίως μέσω της υποχρεωτικής εκπαίδευσης και της υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας. Είναι μια ισχυρή συναίσθηση, η οποία, στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα οδήγησε σ' εκείνες τις εθνικιστικές υπερβολές, ιδιαίτερα στη Γερμανία, οι οποίες άνοιξαν μετά το δρόμο στους δύο Παγκόσμιους Πολέμους.
Παρόλα αυτά, στο ξεκίνημά της, η υπέρβαση της διασποράς σε μικροκρατικές οντότητες ήταν πράξη εκσυγχρονισμού και χειραφέτησης - όπως ακριβώς ήταν στις απαρχές της και η παγκοσμιοποίηση,  έναν αιώνα αργότερα.

Ο 19ος αιώνας μας κληροδότησε ένα έργο για το μέλλον μας: Υπερβήτε το εθνικό κράτος!

Όμως οι ανοικτές και ενοποιημένες αγορές χρειάζονται θεσμικά αντίβαρα: Πριν από εκατό χρόνια, το καπιταλιστικό εθνικό κράτος άρχισε να μεταμορφώνεται σταδιακά σε κράτος πρόνοιας. Σήμερα, η ενοποιημένη οικονομία της ζώνης του ευρώ και η παγκόσμια οικονομία πρέπει να συμπληρωθούν με κανόνες, θεσμικά όργανα και μηχανισμούς οικονομικών μεταβιβάσεων διεθνούς ισχύος, που θα κάνουν τα αποτελέσματα της δράσης των αγορών πιο δίκαια και πιο βιώσιμα. 
Η αποδοχή και ανάληψη της πνευματικής κληρονομιάς του 19ου αιώνα, της παρακαταθήκης που μας άφησε για το μέλλον, στην πραγματικότητα θα 'πρεπε να σημαίνει το εξής: Να δημιουργήσουμε πολιτικές δομές μεγαλύτερης έκτασης προκειμένου να υπερβούμε εν μέρει το εθνικό κράτος· και μ' αυτό τον τρόπο, να γίνουν επιλύσιμα τα προβλήματα διακρατικής κλίμακας. 
Η επιστροφή στον τρόπο σκέψης των διεσπαρμένων και αλληλομισούμενων μικροκρατικών οντοτήτων που παρατηρούμε τώρα, είναι ακριβώς το αντίθετο: Είναι η απάρνηση του λόγου και της λογικής. 
Αντί να αντλούν συμπεράσματα από την πραγματικότητα του εθνικού κράτους και των οικονομικών του βάσεων, και στηριγμένοι σ' αυτά τα συμπεράσματα να αναζητήσουν καλές διασυνοριακές λύσεις - για την τρομοκρατία, την βία, την κλιματική αλλαγή, την πείνα, την φτώχεια ή για τις επιρρεπείς σε κρίσεις χρηματοπιστωτικές αγορές -, οι νεο-εθνικιστές ασχολούνται προπαντός με την περιχαράκωση και με την επίρριψη στους άλλους των ευθυνών για κάθε τι κακό που συμβαίνει. Δεν τους απασχολεί το πώς θα κατοχυρωθεί το δίκαιο, αλλά το πώς θα επιβάλλουν το δικό τους «δίκαιο». 
Πρόκειται για καταστροφική στάση. Δηλητηριάζει τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και μεταξύ των κρατών. Έτσι η ζωή γίνεται φτωχότερη και πιο επικίνδυνη. Είπαμε, όλα αυτά είναι εκτός λογικής.

Ο Henrik Müller είναι καθηγητής οικονομικής δημοσιογραφίας στο Τεχνικό Πανεπιστήμιο του Dortmund. Εργάστηκε επίσης ως αναπληρωτής αρχισυντάκτης του περιοδικού Manager Magazin. Είναι συγγραφέας πολλών βιβλίων για θέματα οικονομικής και νομισματικής πολιτικής. Σήμερα είναι από τους βασικούς αρθρογράφους του περιοδικού Spiegel για θέματα οικονομίας και πολιτικής, γερμανικής και διεθνούς.

  

Πρόσφατη αρθρογραφία του Χένρικ Μύλλερ στο περιοδικό Der Spiegel (γερμανικά)

Χένρικ Μύλλερ στον ιστοχώρο Μετά την Κρίση:

  
Κόσμος χωρίς σύνορα, ψευδαισθήσεις στα εθνικά κράτη
   

Το μέλλον της ζώνης του ευρώ: Πέντε μαθήματα από την ελληνική κρίση
   
  

 

Ολοκληρωτισμός μπορεί να προκύψει όταν διαλύονται οι κοινωνικές τάξεις και γίνονται «μάζες» (Χάννα Άρεντ, 1906 - 1976) 

Παλιά και νέα διακινδύνευση της δημοκρατίας και ο ρόλος των πολιτών

 
 

 

 

Cas Mudde: Γιατί ο νατιβισμός, και όχι ο λαϊκισμός, θα έπρεπε να ανακηρυχθεί η λέξη της χρονιάς